Montaillou, Emmanuel Le Roy Ladurie

Montaillou, Een ketters dorp in de Pyreneeën 1294-1324, door Emmanuel Le Roy Ladurie, 1984, 1993 (18), Amsterdam, Ooievaar Pockethuis, oorspr. Mointaillou, village occitan, de 1294 à 1324, vertaling: Claire den Boer & Roland Fagel, met eindnoten, bronnen en bibliografie, verklarende woordenlijst, munteenheden, index van de belangrijkste families vermeld in het dossier van Jacques Fournier, 3 kaarten, 2 z/w-foto's, paperback, 500 p's, 18x11,5x3,5 cm, isbn 90-351-1328-4, gelezen exemplaar
prijs 7 euro excl verzending, incl verpakking, afhalen mogelijk

Het lijkt of het te lang geleden is dat hij nog eens een bestseller heeft geschreven, want het is veel media blijkbaar ontgaan dat Emmanuel Le Roy Ladurie op 22 november 2023 is overleden. Hij werd geboren in Les Moutiers-en-Cinglais (Calvados) op 19 juli 1929 en stierf daar. Hij is een bekend Frans historicus.

Hij was gespecialiseerd in de laatste periode van de middeleeuwen en de daarop volgende vroegmoderne tijd en heeft naam gemaakt als microhistoricus door zijn gedetailleerde beschrijving van plaatselijke en levensgeschiedenissen van 'onbeduidende' nederzettingen en personen. Wat Frankrijk betreft, heeft hij vooral over de geschiedenis van de Languedoc geschreven.

Hij was internationaal vooral bekend geworden als auteur van het boek "Montaillou, een ketters dorp in de Pyreneeën (1294-1324)". Ook ander werk werd van hem in het Nederlands vertaald. Het boek heeft de naam "literair" te zijn en sommige recensenten beschreven het in termen zoals "adembenemend", "een fascinerende evocatie", "het is een fantastische belevenis het te lezen", "een sensationele onthulling", maar het blijft een flinke kluif die vooral in het eerste deel wat te gedetailleerd stilstaat bij de herders van de Pyreneeïsche transhumance, waardoor het lang altijd over hetzelfde lijkt te gaan en er geen vooruitgang in lijkt te zitten.
Maar het is waar dat het een beschrijving is van het dagelijks leven van mensen waaraan geschiedschrijving vaak weinig belang hecht, en dat het ook niet echt dorre, wetenschappelijke geschiedschrijving is.
We mogen dus aannemen dat het enthousiasme van de recensenten werd gevoed door het contrast met gangbare wetenschappelijke werken over de geschiedenis.
Het boek is dus aanbevolen, maar het vraagt wel toewijding van de lezer.

Emmanuel Le Roy Ladurie behoorde tot de invloedrijke groep Franse historici rond het tijdschrift Annales, waarin vanaf de jaren zeventig vooral voorstanders van de zogeheten mentaliteitsgeschiedenis en historische antropologie publiceren.

In het Nederlands is er spijtig genoeg niets meer van Emmanuel Le Roy Ladurie verkrijgbaar, zelfs niet als e-boek.

Er verscheen van hem nochtans in vertaling:

De boeren van de Languedoc - Les paysans de Languedoc
Geld, liefde en dood in de Pays d'Oc - L'argent, l'amour et la mort en Pays d'Oc
Het carnaval van Romans - Le Carnaval de Romans
Het leven aan het Franse hof - Saint-Simon ou le système de la Cour
Montaillou - Montaillou
De familie Platter:
De eeuw van de familie Platter - Le siècle des Platter
De reis van Thomas Platter - Le voyage de Thomas Platter

Het boek gaat over een dorp in de Pyreneeën. Het gebied hoorde toen nog niet bij Frankrijk. Het was wel zo dat de gebieden van de Franse koning in die tijd aan het uitbreiden waar. De streek voelde dus wel al de druk van de oprukkende koning.
Belangrijker was echter dat daar ketters woonden, en dat de inquisitie zich ermee bezighield. Dit boek gaat dus over de bestrijding van die ketters.
Het is eigenlijk een sociologische studie, maar in tegenstelling tot de meeste wetenschappelijke verhandelingen, is het meer verhalend geschreven.
Emmanuel Le Roy Ladurie heeft heel wat van dat soort geschiedenisboeken gepubliceerd. En ze waren behoorlijk populair. Hij is van oorsprong een Franse auteur, maar veel van zijn werk is in het Nederlands verschenen.
De voorpagina zegt: "een fantastische belevenis om te lezen". Op de achterflap staat: "het is adembenemend. Wat een belevenis om mensen van zo lang geleden van zo dichtbij te kunnen leren kennen."
Maar het is een beetje typisch voor veel studies: het lijkt rond de pot te draaien. De auteur wil zijn stelling bewijzen, en valt daardoor regelmatig in herhaling. Er worden verschrikkelijk veel personages naar voren gebracht, van wie de omstandigheden worden beschreven. En aangezien ze allemaal in ongeveer dezelfde omstandigheden zitten, betekent dat dus uiteindelijk dat je heel veel herhaling krijgt.
Toegegeven: het is veel vlotter leesbaar dan echte studies, maar het is toch nog altijd geen spannend geschreven roman.

Montaillou was een dorpje met ongeveer 250 inwoners, in het noordoosten van de Pyreneeën aan de Franse kant van de bergketen.
De bevolking bestond vooral uit boeren en herders. Die herders speelden een belangrijke rol in de communicatie met andere gebieden doordat ze heel lange afstanden aflegden met hun kudden.
Waarschijnlijk daardoor besteedde de auteur zoveel aandacht aan hun positie.

Het boek behandelt de periode in het begin van de 14e eeuw, toen de inquisitie in de streek toesloeg. Het was een van de laatste gebieden waar de katharen nog volgelingen hadden. De inwoners waren verdeeld tussen katharen en katholieken.
Jacques Fournier, die later paus werd, heeft tijdens de vervolgingen een immens dossier samengesteld dat bestond uit de verhoren van de inwoners.
Emmanuel Le Roy Ladurie heeft dat dossier gebruikt om een hele studie van de streek te maken.

Het is dus een studie, en geen roman. Dat is toch wel iets om aan te denken. De opmerkingen van de recensenten, dat het boeiende lectuur is, moet je dus met een korreltje zout nemen. Vooral de 1e 170 pagina's hebben de neiging om nogal in het rond te draaien. Als wetenschapper wil Ladurie nu eenmaal zijn stellingen bewijzen, en dat betekent dat je om de haverklap je bewijsmateriaal naar voren schuift.
Het 2e deel van het boek is echter boeiender. Er worden daar meer aspecten behandeld, en er wordt niet zo lang bij stilgestaan. Daar draait het boek minder in kringetjes rond.

Voor ons is het interessant dat er ook een hoofdstuk is dat volledig gewijd is aan de positie van het boek in die maatschappij. De meeste mensen waren toen analfabeten, maar dat betekent niet dat er geen boeken waren. Een van de interessante elementen is, dat iets gezag kreeg vanaf het moment dat je kon zeggen dat het geschreven was. Dat kon een boek zijn, maar ook een oorkonde, of nog wat anders.
Het aantal boeken in de streek was beperkt, maar het was ook wel zo dat er toch meer mensen konden lezen dan je zou verwachten.
De mondelinge overlevering speelde een grote rol, en een van de redenen dat de katharen sterk stonden in de streek, was dat hun opvattingen goed aansloten bij veel van de plaatselijke overtuigingen, die waarschijnlijk al bestonden voor de kerstening
Bovendien hadden de katholieke priesters niet de neiging om in de streek op te duiken. Ze bleven in de steden in de buurt. Naar onze normen waren dat ook maar kleine bevolkingscentra.

Een andere reden voor het succes van de katharen, was hun houding tegenover rijkdom. De kerk begon rijk te worden, en er werden ook extra belastingen geheven. De bevolking van Montaillou en omstreken was eigenlijk niet in staat om die belastingen te betalen. Dus zij zagen vooral dat de priesters, bisschoppen en kardinalen rijk werden door eigendom te stelen van de gewone bevolking. De kathaarse priesters daarentegen, de zogenaamde perfecti, hadden door de kathaarse opvattingen een afkeer van alles wat materieel was, en dus ook van rijkdom.
Omdat ze bovendien werden vervolgd, was het ook moeilijker voor hun om rijkdom te vergaren.
Het gevolg daarvan was dat ze beter in de smaak vielen bij de plaatselijke bevolking.

Nog redenen zorgde ervoor dat de katharen goed aansloegen. De streek, de Sabarthès, was van oorsprong een min of meer onafhankelijk gebied. Tegenwoordig ligt het wel in Frankrijk, maar het was toen nog geen deel van het Franse koninkrijk. De hogere macht waaraan ze eventueel gehoorzaamheid verschuldigd waren, was dus niet de Franse koning, maar de paus.
Als wereldlijk gebied stonden ze echter onafhankelijk.
De weerzin tegen het betalen van de belastingen werd dus ook veroorzaakt doordat ze zich onafhankelijk beschouwden, en geen belastingen aan een vreemde overheerser wilden betalen. De plaatselijke adel, die nochtans niet van hoog niveau was, stond daardoor ook achter de eisen van de plaatselijke bevolking.

Een hele reeks redenen zorgden er dus voor dat de opvattingen van de katharen een rijke voedingsbodem vonden bij de plaatselijke bevolking.

Bijzonder is ook om te vernemen dat die bevolking, zelfs al waren ze doorgaans analfabeet, geen domkoppen waren. De herders, bijvoorbeeld, discussieerden vaak lang over religieuze kwesties. De algemene ontwikkeling lag dus relatief hoog, of in elk geval hoger dan men zou denken en dan de indruk die gewekt wordt door latere onderzoekers en schrijvers.
Ze moeten wel niet op een voetstuk worden gezet: hun kennis kon tenslotte niet beter zijn dan de gemiddelde kennis die in die tijd bestond. Qua geneeskunde bijvoorbeeld, deden ze meer aan magie dan aan echte geneeskunde. Ze gebruikten voor allerlei zaken middeltjes, waarvan wij zonder er bij na te denken direct weten dat het niet kan werken.

Naar het einde toe wordt het boek wat extra interessant voor de fantasyliefhebbers, omdat er heel wat hoofdstukken zijn over hun opvattingen over demonen, geesten en het hiernamaals.

Emmanuel Le Roy Ladurie heeft de dossiers van Fournier dus goed gebruikt om een diep inzicht in de streek te verschaffen. In vergelijking met de meeste sociologische en historische studies is het inderdaad een zeer leesbaar boek, maar het is nog altijd geen thriller.
Wie belangstelling heeft voor geschiedenis, kan hier heel wat in vinden. Je moet je wel door het 1e deel werken, dat wat in cirkeltjes ronddraait door diep in te gaan op het leven en de betekenis van de herders. Maar daarna wordt het een stuk boeiender en vlotter leesbaar.