Het hoofdthema van het boek Pieter Daens is de strijd tegen sociale ongelijkheid en de uitbuiting van arbeiders. Daens, als priester, komt op voor de rechten van de werkenden en toont de sociale misstanden in de samenleving van die tijd. Het verhaal verkent de morele verantwoordelijkheden van individuen in de gemeenschap.
De belangrijkste personages in het verhaal zijn Pieter Daens zelf, een vroom priester met een sterke sociale bewogenheid, en zijn broer, die een meer materialistische opvatting heeft. Daarnaast zijn er tal van arbeiders en hun gezinnen die de impact van de sociaal-economische situatie ervaren, evenals politieke figuren die de status quo willen handhaven.
Het verhaal speelt zich af in het einde van de 19e eeuw, een tijd waarin de industrialisatie in volle gang is en de gevolgen hiervan diep ingrijpen op het leven van arbeiders en hun families. Dit geeft de lezer inzicht in de uitdagingen en de omstandigheden van die tijd.
De sociale kwestie is een centraal thema in het boek, dat de ellendige leefomstandigheden en de uitbuiting van arbeiders aankaart. De karakters in het verhaal zijn vertegenwoordigers van de strijd om sociale rechtvaardigheid, en het boek legt de corruptie en de onrechtvaardigheid bloot die de arbeidersklasse te lijden heeft.
Pieter Daens wordt vaak beschouwd als een belangrijk werk in de Vlaamse literatuur vanwege de manier waarop het sociale thema's en een sterke morele boodschap behandelt. Het boek heeft niet alleen invloed gehad op literatuur, maar heeft ook bijgedragen aan de sociale bewustwording onder de Vlaamse bevolking.