Max Havelaar behandelt verschillende belangrijke thema's zoals sociale ongelijkheid, kolonialisme, en de uitbuiting van mensen. Het boek stelt kritische vragen over de rechtvaardigheid van het kolonialisme en de gevolgen daarvan voor de lokale bevolking. Daarnaast komen thema's zoals menselijke waardigheid en morele verantwoordelijkheid naar voren, wat de lezer aanzet tot nadenken over de eigen positie in de wereld.
Max Havelaar had een grote impact op hoe mensen naar het kolonialisme keken. Het boek onthult de gruwelijke werkelijkheid van de uitbuiting van de Indonesische bevolking en laat zien hoe de Nederlandse overheid hier blind voor was. Dit zorgde ervoor dat veel lezers hun mening over de koloniale praktijken begonnen te heroverwegen, wat bijdroeg aan de groeiende verzet tegen het kolonialisme in Nederland.
Belangrijke personages in Max Havelaar zijn onder andere Saïdjah, die samen met zijn geliefde Adinda lijdt onder de gevolgen van het kolonialisme, en de verteller, die de zich uitdagende situatie probeert te beschrijven. Ook zijn er figuren zoals de regent, die de onderdrukking van de lokale bevolking symboliseert, en de ambtenaar, die de contrasten van macht en onrecht in de koloniale samenleving belichaamt.
De koffieveilingen spelen een cruciale rol in Max Havelaar, omdat ze het economische hart vormen van de uitbuiting die plaatsvindt. De veiling symboliseert de winsthonger van de koloniale overheid en de handelsmaatschappij, die geen oog heeft voor de ellende van de lokale bevolking. Door de manier waarop deze koffieveilingen functioneren, wordt de kritische boodschap van het boek nog eens versterkt.
Max Havelaar wordt beschouwd als een van de belangrijkste werken in de Nederlandse literatuur vanwege de combinatie van sociale kritiek en literaire kwaliteit. Het boek begint een gesprek over ethische en sociale kwesties die relevant zijn in de samenleving. Het staat ook aan de basis van de ontwikkelingssamenwerking en het idee van eerlijke handel, waarbij de focus ligt op de rechten en het welzijn van mensen in ontwikkelingslanden.