Tolkien werd geïnspireerd door zijn liefde voor mythologie, folklore en zijn studie van de talen. Hij wilde een rijke, geloofwaardige wereld creëren die een eigen geschiedenis, cultuur en talen had. Zijn ervaringen in de Eerste Wereldoorlog hadden ook invloed op zijn werk, waardoor thema's van vriendschap en opoffering centraal staan in zijn verhalen.
Veel voorkomende thema's in de boeken van Tolkien zijn goed versus kwaad, de kracht van vriendschap en opoffering, en de invloed van macht. Hij verkent ook de verbinding tussen mensen en natuur, en hoe deze relaties zowel positief als negatief kunnen zijn. De reis van de held is een ander belangrijk thema dat door zijn verhalen heenloopt.
In 'De Hobbit' zijn de belangrijkste personages Bilbo Balings, een hobbit die de hoofdrol speelt in het verhaal, Gandalf de tovenaar, en de dertien Dwergen geleidt door Thorin Eikenbloed. Elk personage heeft zijn eigen unieke eigenschappen en draagt bij aan Bilbo's groei en ontwikkeling tijdens het avontuur.
De boeken van Tolkien zijn invloedrijk omdat ze een blauwdruk hebben gelegd voor moderne fantasy. Zijn gedetailleerde wereldbouw, complexe personages en diepgaande thema's hebben talloze auteurs geïnspireerd. Tolkien's vermogen om een gevoel van geschiedenis en realisme te creëren, gecombineerd met zijn inventieve gebruik van taal, heeft een blijvende impact gehad op het genre.
Tolkien heeft verschillende kunstmatige talen ontwikkeld voor zijn boeken, waaronder Quenya en Sindarin, die beide Elvendialecten zijn. Hij was een taalkundige en had een grote passie voor talen, wat hem in staat stelde om geloofwaardige en rijke talen te creëren die de cultuur en geschiedenis van de verschillende volken in Midden-aarde weerspiegelen.